Kult takmičenja

Sport je kapitalističko takmičenje. Nije svaki istorijski oblik takmičenja sport, već onaj koji je otelotvorenje socijalno-darvinističkog principa bellum omnium contra omnes i apsolutizovanog principa uvećavanja kvantitativno merljivog učinka koji je uobličen u olimpijskoj maksimi citius, altius, fortius - koji odgovara tržišnoj ekonomiji i apsolutizovanom principu profita. Kao što se kapitalizam suštinski razlikuje od helenskog robovlasničkog i feudalnog poretka, tako se sport suštinski razlikuje od antičkog agon-a i viteških turnira. Olimpijske igre bile su autentična igra aristokratske Helade; viteški turniri bili su autentična igra feudalizma; sport je autentična igra kapitalizma. Sportska teorija svodi sport na nadistorijsku pojavu čija se bit dobija iz “nepromenljive ljudske prirode”, pri čemu je čovek sveden na “zver”, a ljudsko društvo na “civilizovani” zverinjak. Međutim, individualno takmičenje (dostignuće), koje se zasniva na principu “jednakost na startu”, istorijski je proizvod i odgovara izvornom duhu kapitalizma (liberalizmu) koji atomizuje društvo po principu homo homini lupus. Uklanjanje “protivnika” pobedom koja se ostvaruje postizanjem većeg rezultata (rekorda) postaje kapitalistički oblik (“civilizovane”) prirodne selekcije. “Primitivni narodi” ne poznaju individualno takmičenje ni individualno dostignuće, kao ni princip rekorda. Isto je sa helenskim društvom: čovek je pripadnik polis-a i “božja igračka” (Platon). Smisao takmičenja nije postizanje rekorda, većpobeda koju postiže olimpijski agonista kao “izabranik bogova” kojom stiče mogućnost da se nađe na Olimpu među besmrtnom olimpijskom oligarhijom.

Istorija sporta je istorija kapitalizma. U izvornom smislu izraz “sport” (od 1828. godine, pre toga desport, desportare) ne označava takmičenje u kome dominira kult pobede i kult rekorda, već razbibrigu, neobavezno učestvovanje u aktivnostima koje su igranje aristokratskog načina života putem simbolike i oblika ponašanja koji proističu iz aristokratskog sveta, i koji su otelotvorenje aristokratskog vrednosnog sistema izraženog u principu “poredak i mera” (ordre et mesure). “Sport” je bio privilegija aristokratije kojim se potvrđuje njen ekskluzivni vladajući klasni status, što znači da nije bio način integrisanja radnih “masa” u duhovnu orbitu vladajuće klase, kao što će to postati u buržoaskom društvu. U njemu ne dominira borba za pobedu eliminisanjem protivnika ni ideja progresa, već takav način ponašanja (“džentlmenski maniri”) koji odvaja pripadnika aristokratije od “nižih klasa”. Isto tako, izvorni pojam “sporta”, kao zabave, ne izvodi se u odnosu prema radu i “svetu brige”, već označava način života aristokratije kao parazitske klase. Tek u razvijenom kapitalističkom društvu izraz “sport” postaje oznaka za “osamostaljeni” duh kapitalizma koji je otelotvorenje principa bellum omnium contra omnes i citius, altius, fortius i pojavljuje se kao sfera “slobode” u odnosu prema radu. Što se tiče principa “viteštva”, koji ideolozi sporta koriste da bi sportu pribavili “kulturnu” legitimnost, on u izvornom smislu odgovara statičnom aristokratskom poretku u kome se vladajući društveni status ne stiče bespoštednom borbom za opstanak, kao što je to u kapitalizmu, već rođenjem.

Sport je uobličen kao institucija u drugoj polovini XIX veka i predstavlja obračun s idejama-vodiljama Francuske građanske revolucije, kritičkim racionalizmom, emancipatorskim mogućnostima novostvorenih demokratskih institucija, kao i s filantropskim i plesnim pokretom. On nije pokret naprednog građanstva koje, inspirisano duhom prosvetiteljstva i idealima Francuske građanske revolucije, teži da stvori novo društvo, već imperijalističkih krugova koji nastoje da se obračunaju s emancipatorskim nasleđem građanskog društva XIX veka i da pokore svet. Moderne olimpijske igre izraz su “mondijalističkog” duha imperijalizma i kao takve su obračun s kulturnim bićem antičkih olimpijskih igara, kao i s olimpijskim idejama i pokretima koji su nastali u modernom dobu - koji se zasnivaju na helenističkom duhovnom nasleđu, narodnim kulturama i na emancipatorskom nasleđu građanskog društva (Guts Muths, Schartan, Brookes, Lesseps, Grousse, Zappas...)

U izvornom obliku sport se ne oslanja na telesni aktivizam koji treba da pospeši razvoj radnih ili umetničkih sposobnosti, već na “viteške tradicije” koje imaju beliciozni karakter. Sportska takmičenja su rat u kome se borba ne vodi oružjem, nego telima “protivnika” i kao takva su obračun s pacifističkom svešću i priprema za oružani sukob. Otuda bespoštedno “rivalstvo”, koje podrazumeva sposobnost i spremnost na ubistvo “protivnika”, predstavlja glavnu osobenost sportskog “druženja”. Sportska terminologija ukazuje na suštinu: sportski susreti u kojima nema eliminisanja nazivaju se “prijateljskim”, što znači da su oni susreti u kojima je pobeda imperativ - neprijateljski. Budući da je prirodna selekcija nosilac “progresa”, koji je sudbinska sila kojoj je čovek beznadežno podređen, razumljivo je zbog čega građanski teoretičari sa takvim oduševljenjem govore o ratu: oni u njemu vide najviši i najneposredniji oblik delovanja zakona prirodne selekcije. Iz Coubertinove olimpijske doktrine nedvosmisleno sledi da sport spada u sferu rata i vojne obuke i da je glavno sredstvo za obračun s pacifističkom svešću. Stav Carl Diema, vernog tumača Coubertinove doktrine i jednog od vodećih ideologa velikonemačkog ekspanzionizma: “Sport je rat!” (“Sport ist Krieg!”), na najadekvatniji način izražava suštinu sporta. Ne treba smetnuti s uma da je Coubertin pokrenuo olimpijsku kampanju s neskrivenim ciljem da izazove promene u francuskom školskom sistemu, da bi od francuske buržoaske mladeži stvorio kolonijalne falange. Kolonijalni pohod “bez dobre sportske pripreme” predstavlja, po Coubertinu, “opasnu nepromišljenost”. Nije slučajno što je Engleska kao vodeća kolonijalna sila, gde ima mesta samo za “jake ličnosti”, bila glavno izvorište Coubertinovog olimpijskog nadahnuća. Isto tako, nije slučajno da je Coubertin u krvavim borbama na antičkom olimpijskom borilištu i u srednjovekovnim turnirima obesnih velikaša pronašao izvorište “viteškog duha” kome buržuj treba da teži. Rat na sportskom polju trebalo je da očuva militarističke tradicije ratničke aristokratije i da ih “prevaziđe” belicioznim i progresističkim duhom monopolističkog kapitalizma. Biti u stanju “gledati smrti u oči”, koja se pojavljuje u obliku čoveka svedenog na “protivnika”, jedna je od najvažnijih osobenosti Coubertinovog “novog čoveka”, a sposobnost i spremnost čoveka da ubije čoveka predstavlja najviši izazov za njegovu “utilitarnu pedagogiju”. Pišući, nakon Prvog svetskog rata, o najvišim vrednosnim izazovima engleskih vladajućih krugova, Bertrand Russell, jedan od najznačajnijih britanskih filozofa XX veka, zaključuje: “U običnoj engleskoj porodici iz više klase ubijanje ptica se smatra vrlo časnim a ubijanje ljudi u ratu - najplemenitijim zanimanjem.”(1) “Potreba” aristokrata za ubijanjem nije izraz ljudske prirode, već je izraz patologije aristokratskog poretka koji je degenerisao čoveka i za koji je ubijanje ljudi najviša vrlina. Isto je s gramzivošću: ona nije autentična ljudska potreba, već izraz patologije kapitalizma koja se pripisuje čoveku da bi se „dokazalo“ da je kapitalizam utemeljen u ljudskoj prirodi i da je stoga večan. Slično je s ponašanjem “huligana”: ono ne ukazuje na prirodu mladih ljudi, već na prirodu vladajućeg poretka i na položaj mladih u društvu.

U sportu je “osamostaljen” beliciozni duh kapitalizma koji, putem „sportskog takmičenja“, nastoji da vaskrsne duh antičke robovlasničke aristokratije, kao i “viteški duh” krvožedne srednjovekovne vlastele. Militarizovanje tela, duha, međuljudskih odnosa i odnosa između nacija i rasa najviši je “kulturni” oblik u kome se pojavljuje vladajući beliciozni duh. U antici u formi borbe pojedinaca za sticanje mesta na Olimpu odvijala se borba vladajuće klase za očuvanje privilegija; u modernom društvu pod prividom sportskog takmičenja odvija se borba parazitskih klasa protiv emancipatorskog nasleđa čovečanstva i čoveka kao univerzalnog stvaralačkog bića slobode. Sportsko takmičenje postaje obračun s takmičenjem koje ne podrazumeva eliminaciju i dominaciju čoveka nad čovekom, pogotovu s takmičenjem koje podrazumeva razvoj univerzalnih stvaralačkih moći čoveka i koje otvara mogućnost za prevazilaženje postojećeg i stvaranje novog sveta. U sportu nema nadigravanja, već se takmičenje svodi na borbu za opstanak i dominaciju koja u potpunosti odgovara vladajućem duhu kapitalizma: jači idu dalje, slabiji otpadaju. Smisao sporta nije razvoj igre, već očuvanje vladajućeg poretka.

Interesantno je da građanskim teoretičarima, po kojima su gladijatorske borbe, viteški turniri, dvoboji, samoubilački rituali samuraja i rat - “takmičenje”, ne pada na pamet da klasnu borbu, borbu za emancipaciju žena, borbu za oslobađanje od kolonijalnog jarma, pogotovu revoluciju - nazovu “takmičenjem”. Isto tako, uprkos tome što u prvi plan ističu borbu, njima ne pada na pamet da u pojam igre uključe i borbu između starog i novog koja podrazumeva proširenje horizonta slobode - bez čega nema istinske igre. U suštini, smisao takmičarskih igara nije razvoj ljudskog, nego pražnjenje “negativne energije” da bi se sprečilo da se ona ne usmeri na političku borbu koja teži iskorenjivanju uzroka nesreće u društvu. Igra postaje sterilisanje kritičko-menjalačke svesti. Ni kod Russella takmičenje ne podrazumeva borbu protiv vladajućeg nepravednog i destruktivnog poretka, što znači za slobodu i opstanak; borbu između starog i novog; između dobra i zla; razvoj umetničke (erotske) prirode čoveka - već se ono usmerava na borbu protiv prirode, što znači na sticanje tehničkih znanja radi uspostavljanja kontrole nad prirodom radi njene eksploatacije.

Sport je autentična ideologija liberalizma: kult pobede i rekorda bio je oblik u kome se pojavljuje mit o kapitalizmu kao poretku u kome “Svako ima svoju šansu!” i koji je u stanju da obezbedi stabilni progres koji neminovno donosi boljitak građanima u svakom domenu njihovog života, što je izraženo u maksimi „Konkurencija rađa kvalitet!“. U monopolističkom kapitalizmu, koji se zasniva na principu “Uništi konkurenciju!” i “Velika riba proždire manju ribu!”, sport je postao anahronizam kojim se održava privid “takmičarskog društva” i kao takav je osuđen na degenerisanje. Umesto “lične inicijative” i “individualnog dostignuća”, takmičenje sportista postaje oblik u kome se odvija borba između najmoćnijih kapitalističkih grupacija za dominaciju - korišćenjem dehumanizovane nauke, medicine, tehnike... Princip takmičenja postao je princip dominacije, a ovaj princip destrukcije. U “potrošačkom društvu” izvorni sportski duh potpuno je izvitoperen i sport je postao banalna cirkuska predstava u kojoj vladaju pravila show-business-a. Coubertin je, u svojim izvornim olimpijskim spisima, ukazao kuda vodi profesionalizam i komercijalizovanje sporta. Po njemu, “novac je najveći neprijatelj sporta” koji pretvara sport u “vašar”, a (profesionalne) sportiste u “cirkuske gladijatore”. Slične stavove iznose i njegovi sledbenici iz IOC-a. Savremenim teoretičarima sporta (olimpizma) ne pada na pamet da, kada govore o „izvornom“ olimpizmu, navedu ove Coubertinove stavove, jer to razotkriva pravu prirodu sporta, a samim tim i pravu prirodu njihove „teorijske“ delatnosti.

Kult rekorda

Težnja za postizanjem rekorda uslovljava specifičnu (konkretnu istorijsku) prirodu sportskog takmičenja. Pobeda nad protivnicima bezvredna je ukoliko se ne postigne rekord. On postaje univerzalna i od čoveka otuđena mera za određivanje uspešnosti (vrednosti), što znači svojevrsna “viša sila” kojoj je čovek podređen. Rekord je tržišna vrednost sportskog rezultata, a logika koja dominira u sportu odgovara procesu reprodukcije kapitala: apsolutizovani princip rekorda odgovara apsolutizovanom principu profita. Sve veća dominacija apsolutizovanog principa učinka u sportu dovela je do postepenog uklanjanja borilačkog individualizma, kamena-temeljca ideologije liberalizma. Više se ne radi o borbi između ljudi za pobedu, već o takmičenju bez takmičara u kome se čovek bori sa “fantomskim” rekordima koji su otelotvoreni u mernim instrumentima koji simbolizuju dehumanizovani i denaturalizovani “hod” kapitalističkog vremena. Istorija antičkih olimpijskih igara je sled pobednika; istorija sporta svodi se na linearno uvećavanje brojeva kojima su pridodata imena obezličenih “rekordera”. Apsolutizovani učinak (rekord) dobija mitsku dimenziju: sportska “dostignuća” postaju mera “progresa” i “usavršavanja” čovečanstva i kao takvi istorijski graničnici. Istovremeno, kvantitativno sravnjivanje postaje “objektivni” kriterijum po kome se vrši raspodela mesta na društvenoj lestvici moći, koja se pojavljuje u obliku Arnoldove elitističke “teorije piramide”, koju će preuzeti Coubertin: potrebno je da se stotinu ljudi posveti telesnoj kulturi da bi se pedesetoro bavilo sportom; potrebno je da se pedesetoro bavi sportom da bi se dvadesetoro specijalizovalo; potrebno je da se dvadesetoro specijalizuje da bi petoro bili sposobno za “zadivljujuća junaštva” (prousses étonnantes).(2) Piramida uspeha ukazuje na hijerarhijsko ustrojstvo “prirodne selekcije” u sportu i na mehanicističku logiku “takmičenja” koja odgovara tržišnoj “utakmici” i “industrijskom društvu”. Kvantitativno sravnjivanje postaje oblik u kome se ispoljava dominacija “progresa” nad čovekom i potvrđuje njegova neprikosnovenost i večnost. Ono nije istorijski proizvod, već je “činjenica” koja ni na koji način ne može da se dovede u pitanje i kao takva je sredstvo za vaspitanje potčinjenih da prihvate nejednakost u društvu kao neminovnost. Istovremeno, rekord nije bitan kao ljudsko dostignuće, već kao način dokazivanja “progresivne” prirode vladajućeg poretka, a time narastajuće snage “gospodarske rase”. Budući da nema bilo kakvih zdravstvenih ili moralnih ograda progresističkom principu citius, altius, fortius, jasno je da “usavršavanje” čoveka vodi njegovom (samo)uništenju. Sport je obračun s modernom (humanističkom) idejom progresa koja podrazumeva kvalitativne skokove u razvoju društva, afirmaciju čoveka kao slobodarskog bića i stvaranje novum-a. U njemu su mogući samo (beskrajni) kvantitativni pomaci, napredovanje u zadatoj prostornoj i vremenskoj dimenziji, što znači napredovanje bez napretka.

U sportu dolazi do izraza podela na umni i telesni rad, kao i (sve ranija) specijalizacija. Svaki sport ima specifičnu tehniku treninga, što znači da svaki sport na specifični način mentalno i telesno sakati ljude i stvara od njih specijalizovane sportiste-rekordere. Jednostrana sportska aktivnost dovodi do hipertrofije jednih, i do atrofije drugih ekstremiteta, organa, telesnih i mentalnih funkcija. Sportista postaje specifična radna snaga (samo-destruktivni karakter), oruđe za rad (visoko-specijalizovana mašina) i predmet obrade (telo kao sirovina) - za proizvodnju specifičnog rekorda. Što je veći jaz između bioloških mogućnosti čoveka i rekorda koji se mora postići, sportski trening sve je više način otuđenja čoveka od sebe kao ljudskog bića i uništavanje njegovih individualnih sklonosti i sposobnosti. Na temelju apsolutizovanog principa učinka u sportu je od zdravog telesnog naprezanja došlo do takvog napora koji uništava čoveka kao živo biće. Sportista postaje robot i kao takav roba na tržištu sportskog show-business-a, a "sportska tehnika" tehnički oblik uništavanja prirodnog i kulturnog bića čoveka. U sportu se primenjuju metodi i sredstva koji se koriste u industrijskoj proizvodnji i u savremenoj nauci: sport je pogon za proizvodnju rekordera (rekorda). Maksima “Rekorderi se rađaju u epruvetama!” ukazuje na pravu prirodu “vrhunskog sporta” koji je, kao što mu ime govori, najviši izazov za sport u celini. Iza tehničkih izraza i naučnih formulacija krije se industrija smrti: “vrhunski sport” postao je vrhunski oblik uništavanja čoveka. Sport je sredstvo kojim se čovek kao biološko i humano bića preobražava u mehaničku stvar. Istovremeno, njime se proizvodi ekocidna svest i ekocidni odnos čoveka prema svome telu. “Takmičarska svest” postaje oblik u kome se pojavljuju iracionalni procesi kapitalističke reprodukcije koji su putem “sportskog duha” uneti u čoveka. “Agresivnu životinjsku prirodu” zamenjuje samodestruktivni fanatizam.

Kult tela

U sportu dominira kult tela i mišićne snage koji je uobličen u Coubertinovoj maksimi „u mišićavom telu borbeni duh“ (mens fervida in corpore lacertoso). Dok u antičkom telesnom agon-u postoji spontani odnos čoveka prema telu, koji proističe iz doživljavanja tela kao sastavnog dela kosmosa i kao izvorišta životne energije čoveka, u sportu dominira instrumentalni odnos čoveka prema svome telu. Sve je podređeno modeliranju koje se zasniva na kapitalistički (zlo)upotrebljenoj tehnici i nauci: kao što je u antici telesni izgled trebalo da bude u jedinstvu sa (geometrijski ustrojenim) kosmosom, tako u savremenom svetu telesni izgled treba da bude u jedinstvu sa socijalno- darvinističkim i progresističkim duhom kapitalizma. Isto tako, u sportu kult tela nema veze sa širim religioznim kontekstom, kao što je to bilo u antici, već je sredstvo za stvaranje pozitivnog karaktera i pozitivne svesti, kao i sredstvo za demonstriranje ekspanzionističke moći kapitalizma. U sportu nema antropomorfnih simbola koji predstavljaju vladajuću moć poretka, kao što su to bogovi u antici. Tu ulogu preuzimaju sportisti, s tim što je njihovo telo i izgled u potpunosti podređeno prirodi vladajućeg poretka. Umesto antičkog holističkog pristupa telu, insistira se na ekspanzivnoj mišićnoj snazi i mehanizovanju tela. U sportu čovek se uklapa u kapitalistički kosmos putem tela i telesnog stava koji odgovara dinamičkoj i progresističkoj prirodi kapitalizma. “Sportski duh” je pojavni oblik ekspanzionističkog i progresističkog duha vladajućeg poretka, a “sportsko telo” je najautentičniji kapitalistički oblik degenerisanja tela i kao takvo je “natklasni” i “nadrasni” model tela. Radi se o ideološkom telu koje je izraz totalitarne i ekocidne prirode vladajućeg poretka. Dehumanizovanom i denaturalizovanom svetu, koji se temelji na kapitalističkoj destrukciji, odgovara dehumanizovano i denaturalizovano telo i destruktivni pokret.

Sport je oblast gde je tehnizovanje ambijenta, čoveka i međuljudskih odnosa dostiglo vrhunac. On je jedno od najvažnijih sredstava kapitalizma za uništavanje humanističke i za stvaranje “tehničke civilizacije”. “Sportivizacija” sveta najradikalniji je oblik denaturalizovanja i dekultivisanja čoveka i sredstvo za njegovo uvlačenje u životnu i duhovnu orbitu “tehničke civilizacije ”. Nauka nastoji da stvori takvo biće (mašinu), koje će biti lišeno svih onih ljudskih osobenosti koje predstavljaju prepreku za obaranje rekorda i proizvođenje sve krvavijeg sportskog spektakla. Sport se oslanja na mehanicističku filozofiju tela i pronalazi mimetičke impulse u industrijskom i militarističkom pokretu. Umesto prirodnog pokreta i prirodnog tela, dominira mehanika pokreta, telo postaje kavez tehničke racionalnosti, a “takmičarski karakter” otelotvorenje vladajućeg destruktivnog duha. Treneri postaju tehničari tela i goniči robova koji treba da omoguće postizanje zadatih rezultata (rekorda) po cenu uništenja čoveka. Istovremeno, sakati se duh čoveka i stvara kult tehnizovanog tela i na taj način kult “tehničke civilizacije”. Radi se o takvom načinu mišljenja koje apsolutizuje kvantitativno merljivi učinak koji se postiže po cenu uništenja prirodnog bića čoveka (princip “većeg napora”). Sportom se stvara kapitalistička ideološka sfera i odgovarajuće “javno mnenje” tako što se uništava emancipatorsko nasleđe građanskog društva koje pruža mogućnost za oslobađanje čoveka od ekocidne kapitalističke tiranije.

"Disciplinovanje" tela u građanskoj telesnoj kulturi i sportu odgovara nastojanju da se priroda stavi pod kontrolu vladajućeg poretka: "kroćenje" tela odgovara "kroćenju" prirode. Sportom se ne oplemenjuje prirodno biće čoveka, već se "disciplinuje" tehnokratski zasnovanim drilom u kome dominira mehanika telesnog, pri čemu telo postaje mašina. Za razliku od srednjeg veka, gde se radi o obračunu s telom koje postaje obračun s "lažnim" zemaljskim svetom, u građanskoj pedagogiji radi se o potiskivanju i uništavanju svega onoga u čoveku što ne odgovara potrebama kapitalističkog poretka i što može da ga ugrozi, i o razvijanju svega onoga što doprinosi očuvanju poretka. Otuda Coubertin insistira na "utilitarnoj pedagogiji": "dobro" je ono što je korisno za vladajući poredak. Agresivni borilački ("zdravi") egoizam, nezajažljiva "potreba" za sticanjem i vladanjem (tlačenjem) - to su "prave" odlike "uzornog” buržuja. Coubertinov princip "većeg napora", koji uslovljava bespoštedni odnos čoveka prema svome telu i kome u psihološkoj sferi odgovara princip “gramzivosti”, odgovara kolonijalno-pljačkaškom odnosu prema prirodi. “Razvoj sporta” zasniva se na ekocidnoj logici: telesni dril uništava telo, koje je neposredna priroda za čoveka, i na taj način kida vezu čoveka sa prirodom i onemogućava život u prirodi. Tehnizovani uslovi života, što znači na kapitalistički način degenerisana priroda, postaju životna sredina čoveka kojoj on „spontano“ teži i u kojoj može da preživi. Na primeru sporta može se jasno videti da kapitalistički način proizvodnje ne preobražava prirodu u korisne stvari, već da je degeneriše i uništava: odnos prema telu odgovara odnosu kapitalizma prema prirodi. U sportu je do kraja realizovana kapitalistička eksploatacija prirode koja se zasniva na principu postići što veći učinak (profit) u što kraćem vremenu. Na tome se zasniva i princip rane selekcije kojim se sakati telo, uništava erotska priroda čoveka, um, duhovnost, stvara sado-mazohistički karakter - s tim što je u savremenom svetu („potrošačko društvo“) sportsko telo postalo sredstvo za proizvođenje sportskog spektakla, što znači duhovne droge, i pokretni reklamni pano.

Sportski telesni dril podrazumeva modeliranje tela po progresističkim (kvantitativnim) kriterijumima koji dovode do (samo)uništenja čoveka. Najviši izazov postaje dosezanje zadatog "modela" tela koji je projekcija rezultata (rekorda) koji se nastoji postići. Umesto umetnosti i prirodnosti, u sportu dominira tehnika koja podrazumeva instrumentalizovano telo koje je svedeno na tehničku napravu i tehnizovanu veštinu koja je uslovljena prirodom sporta i "nivoom" koji je u njemu postignut. Čovek je sveden na oruđe za proizvodnju rekorda, a njegovo telo na sirovinu koju, putem telesnog drila i naučnih tretmana, treba "preobraziti" u "sportsko telo". U sportu vladajući model tela ne odgovara određenom kulturnom obrascu, već je neposredno otelotvorenje vladajućih odnosa i vrednosti: sportista je antropološki pojavni oblik vladajućeg poretka. Poput antike, i građanin modernog društva treba da se u potpunosti ukalupi u uspostavljeni (kapitalistički) kosmos, da bude u duhovnom, telesnom i delatnom (aktivističkom) jedinstvu sa njim. Sportska estetika ne proističe iz kulture, već se zasniva na prirodi sporta kao rata telima, na nastojanju da se postigne rekord i na prirodi spektakla - koji je reklamno pakovanje sportske robe. Odbačen je holistički pristup telu (proporcionalnost, harmoničnost), mekoća pokreta i telesnog izraza, pulsiranje erotskog, emotivnog, duhovnog, pokret čoveka ka čoveku, kao i antička kalokagathia koja insistira na jedinstvu lepog i dobrog. Mimetički impulsi ne pronalaze se u prirodi ili kulturnoj sferi, već u tehničkim procesima: tehničko "savršenstvo" predstavlja najviši izazov za sportsku estetiku. Njemu odgovara telo svedeno na visokospecijalizovanu mašinu, mehanika pokreta, tehnizovani (ekocidni) um, potisnuti i osakaćeni Eros, kao i osakaćeno emotivno i duhovno biće čoveka. Unakažena tela savremenih gladijatora postaju najviši domet “lepog”.

Telo nije oblik postojanja čoveka kao samosvojne ličnosti, njegova vlastitost, već je instrument za postizanje političkih i ekonomskih ciljeva. U tom kontekstu, odnos čoveka prema svome telu posredovan je vladajućom ideologijom. Otuđenje tela od čoveka postaje otuđenje čoveka od samoga sebe. “Disciplinovanje tela”, maksima mens sana in corpore sano i mens fervida in corpore lacertoso, citius-altius-fortius - predstavljaju oblike uspostavljanja institucionalizovane represije nad čovekom koja ne podrazumeva samo destruktivno instrumentalizovanje tela, već i uništenje ličnosti. Umesto poštovanja individualne specifičnosti čoveka i njegove ljudske kompleksnosti, na prvo mesto stavlja se dehumanizovani (destruktivni) princip učinka i njemu odgovarajući model čoveka. Jednostrana represivna telesna aktivnost stvara telesno jednostranog i duhovno osakaćenog čoveka. Za razliku od sofista, koji pod čovekovom prirodom podrazumevaju “jedinstvo tela i duše, ali pre svega unutrašnje nastrojenje čoveka, njegovu duhovnu prirodu”,(3) u sportu je, kao i u hrišćanstvu, uspostavljen dualizam tela i duha. Umesto „božanskog duha”, u sportu vlada duh kapitalizma koji je otelotvoren u mišićavom telu sportiste koje je u borilačkom naponu, s tim što umesto duše, karakter (sado-mazohistički, ubilačko-destruktivni) postaje stecište i uporište vladajućeg duha u čoveku. U sportu čovek je sveden na depersonalizovani model “sportiste”, što znači da je osakaćen za elementarnu ljudskost postajući deo “tima” kapitalističkih gladijatora, kaskadera i cirkuzanera. On u drugom sportisti ne vidi čoveka, već “protivnika” koga treba ukloniti s puta. Nanošenje telesnih povreda i ubistvo postaje legalni i legitimni oblik “odnosa” prema “protivniku”. Isto važi i za odnos čoveka prema svome telu. Mučenje tela i njegovo uništavanje osnovni je način “pobede nad telom (bolom)”, čime se stiče (sado)mazohistički karakter i “pobednička volja”. Čovek se svodi na telo, a snaga, brzina, izdržljivost, ubilačka i destruktivna moć (veština) postaju osnovni način njegovog samovrednovanja. Sportisti od živih postaju robotizovana bića koja se rukovode (samo)destruktivnim fanatizmom... Istovremeno, u sportu čovek se podređuje autoritarnom poretku i navikava se da “reaguje na pištaljku” - bez razumnog rasuđivanja. Zlatno pravilo svakog trenera je da “igrači ne razmišljaju, već rade ono što se od njih zahteva”. Sportski trening ne oplemenjuje čoveka, već sakati ljudskost. On se svodi na tehničku dresuru koja je nabliža militarističkom drilu, s tim što u njemu ne vlada princip optimalnog, već princip “većeg (destruktivnog) napora”.

U sportu čovek je lišen erotske prirode. Muškarac i žena nisu polna (prirodna, afektivna, ljudska) bića, već su sirovina i oruđe za postizanje rekorda. “Specifičnost” ženskog tela je da je ono “slabije” od muškog tela, što znači da postiže “slabije” rezultate. Ukoliko je životvornost osnovni egzistencijalni princip, onda je žena upravo kao telesno biće superiorna u odnosu prema muškarcu jer poseduje životvorno (rodno) telo. Prihvatanjem vladajućeg vrednosnog modela kao osnova sopstvenog vrednovanja, žena se odriče onoga što je čini specifičnim ljudskim bićem i svodi sebe na “inferiorno biće”, na surogat, ili lošu kopiju muškarca svedenog na robotizovanog gladijatora. Sportska pedagogija obračunava se s Erosom koji usmerava čoveka da razvija svoju afektivnu prirodu i bliskost s drugim ljudima, i njegovu energiju pretvara u pokretačku snagu “progresa”: mišićavo muško telo u borilačkom naponu, kao simbolični pojavni oblik vladajućeg duha, najviši je erotski izazov. Ljubav razara fanatičnu usresređenost sportiste na postizanje pobede (rekorda), a samim tim menja i njegov odnos prema telu voljene osobe, kao i prema svome telu. Ono prestaje biti mašina i postaje erotski izazov - izvor zadovoljstva, što dovodi u pitanje trening kojim se nemilosrdno uništava organizam, doping-tretmane kojima se sakati seksualna potencija, kao i (samo) destruktivnu “takmičarsku motivaciju”.

Na primeru telesnog naprezanja može se, takođe, videti koliko je Plessnerova, Habermasova i Rigauerova teza da je sport “udvajanje sveta rada” problematična. U radu dominira princip optimalnog napora, koji proističe iz principa efikasnosti, dok u sportu dominira princip ”većeg napora” (Coubertin) koji se svodi na bespoštedno uništavanje organizma - na temelju apsolutizovanog principa učinka. Ritam i intenzitet sportskog napora uništavaju biološki ritam rada organizma. U sportu je ukinuta razlika između zamora i premora - koji je patološko stanje organizma. “Nabijanje kondicije” podrazumeva trpljenje i blokiranje bola koji je prirodna odbranbena reakcija organizma na prekomerni (destruktivni) napor. Uništavaju se ćelije, mišići, kičmeni stub, srce, zglobovi, jetra, uspostavlja se funkcionalna i konstitucionalna disharmonija organa i tela, dolazi do hipertrofije jednih i atrofije drugih ekstremiteta, organa i funkcija organizma…

Sport je na kapitalistički način proizvođenje telesno i mentalno bolesnih ljudi. Francuski lekar Philipe Tissié je, početkom XX veka, na osnovu analize rada organizma dugoprugaša, došao do zaključka da prekomerni telesni napor dovodi do degenerisanja ćelija, i da je sportista hronično bolestan čovek. Sportski lekari ne bore se za zdravog čoveka, već za stvaranje "sportskog tela" i za njegovo "servisiranje". Ono što je patološko stanje za “obične ljude”, za sportiste je “normalno stanje”. Stvoreni su izrazi kao što je "sportsko srce" kojima se hronično bolesnim sportistima pribavlja slika “supermena”. Naravno, tako je samo dok se donose medalje. Lekari su saučesnici u telesnom i mentalnom uništavanju ljudi u sportu. Tipičan primer je lekarski izveštaj o zapadno-nemačkoj sedmobojki Birgit Dressel. “Stoprocentno zdrava” Dresselova umrla je od “toksičnog raspada krvi” u najvećim mukama. Imala je 27 godina. Niko nije odgovarao. Tako svakodnevno završava život sportista širom sveta… Treneri masovno uništavaju decu u pretpubertetskom i pubertetskom uzrastu. Najočigledniji primer je gimnastika u kojoj se devojčice degenerišu do monstruoznosti. Što se tiče povreda u sportu, samo u ragbiju u USA godišnje teško se povredi preko 650 000 ljudi. Na hiljade sportista svake godine završi u invalidskim kolicima. Procenjuje se da većina ortopeda na Zapadu živi od “saniranja” posledica povreda koje su nastale u sportu.

Doping tela samo je jedno od sredstava koja se koriste da bi organizam sportiste postigao učinak koji prevazilazi njegove biološke mogućnosti. Anabolici i stereoidi, “kupanje” u kiseoniku, krvni doping, doping-trudnoća, virilizovanje, “terapija” hormonom rasta, eritropoietin, kompjuterska “obrada” mišića i elektrošokovi (kao kod “treninga” konja), genetski inžinjering - sve su to sredstva i “metodi rada” bez kojih ne može da se zamisli “razvoj sporta”. Ono što sportska industrija smrti čini sportistima blisko je eksperimentima na živim ljudima koji su vršeni u nacističkim laboratorijama smrti. Dopingu tela prethodi fanatizovanje sportiste, koje (samo uslovno) može biti nazvano mentalni doping, čime se blokira moć rasuđivanja i proizvodi volja za samouništenjem. Potreba za bekstvom iz sirotinjskog geta i anonimnosti, san o “velikim parama”, vladajući vrednosni model, dostignuti nivo rezultata, nametnuti šablon ponašanja u sportu koji podrazumeva proizvođenje sve krvavijih i destruktivnijih predstava - sve to stvara podlogu za fatalističko prepuštanje sportskoj “sudbini” i za razvoj samodestruktivne svesti. Maksima mens sana in corpore sano, pogotovu Coubertinova maksima mens fervida in corpore lacertoso jasno ukazuju na to da se u sportu ne računa s razvojem uma, već s razvojem borilačkog (ubilačko-destruktivnog) karaktera i instrumentalizovanim telom.

Teoretičari sporta, poput Matveeva, u povaćevanju telesne snage i brzine, i shodno tome “rezultatima” koje postižu današnji sportisti u odnosu prema antičkim “sportistima”, vide glavne pokazatelje “razvoja čovečanstva”. Potpuno je zanemarena igračka veština, razvoj kulturnog bića čoveka i međuljudskih odnosa, kao i “moralne kvalifikacije” na kojima je insistirao Coubertin govoreći o religioznom duhu (religio athletae) koji je vladao na antičkim olimpijskim igrama. Istovremeno, isticanje tih osobenosti kao kriterijuma na osnovu kojih se određuje razvoj čovečanstva obezvređuje u današnjem vremenu one, koji nemaju telesne osobenosti koje odgovaraju “najvišim dostignućima” otelotvorenim u sportistima i njihovim rekordima. Pored toga, antički atletičari ostvarili su rezultate koje ne mogu da postignu mnogi današnji ljudi. Da li to znači da su oni degenerici?

Maurice Merleau-Ponty : telo kao “bivanje-u-svetu”

Kod Merleau-Pontyja dominira nastojanje da se telo shvati na novi način i uspostavi novi odnos prema telu. Merleau-Ponty: “Ono zbiljsko je čvrsto tkivo, ono ne čeka na naše sudove kako bi prisvojilo najčudnije pojave, ni kako bi odbacilo naše najvjerojatnije imaginacije. Percepcija (opažaj) nije znanost svijeta, to nije čak ni akt, neko hotimično zauzimanje stava, ona je osnova na kojoj se svi akti ocrtavaju i njihova je pretpostavka. Svijet nije objekt čiji zakon konstituiranja posjedujem u sebi, on je prirodna sredina i polje svih mojih misli i svih mojih jasnih percepcija. Istina ne “prebiva” samo u “unutrašnjem čovjeku”, ili radije, nema unutrašnjeg čovjeka, čovjek je u svijetu, on se spoznaje u svijetu. Kada se vraćam sebi polazeći od dogmatizma zdravog razuma ili od dogmatizma znanosti, ne nailazim na žarište unutrašnje istine, već na subjekt predan svijetu.”(4) Opterećen potrebom da se suprodstavi dogmatizmu, Merleau-Ponty se našao na terenu građanske filozofije čiji je glavni zadatak da stvori lavirinte u kojima će se izgubiti kritičko-menjalački um i ideja budućnosti. Pravi problem je uništenje čoveka i njegovog tela.

Možemo se složiti sa Merleau-Pontyovom tvrdnjom da je doživljavanje sveta telom izvorni i osnovni način “bivanja-u-svetu” i odnosa čoveka prema svetu. Međutim, kod Merleau-Pontya “bivanje-u-svetu” ima objektivistički, što znači apstraktni karakter. On polazi od tela kao datosti i previđa da “bivanje-u-svetu” nije samosvojni proces, što znači da čovek ne doživljava svoje telo neposredno, već posredstvom konkretnog totalitata epohe u kojoj živi i vladajućeg ideološkog “modela” tela, što znači kao konkretno ljudsko (društveno) biće. Ljudsko telo nije prirodna datost i kao takvo pojava sui generis, već je istorijski proizvod. Ne samo da danas postoji bitno drugačiji odnos prema telu u odnosu prema antičkoj i hrišćanskoj civilizaciji, već se radi o bitno drugačijem telu. Svaka civilizacija stvara specifično telo i specifični odnos prema telu - i na taj način specifičnog čoveka. Još su u antici shvatili da je proizvođenje određenog tela istovremeno proizvođenje određenog tipa čoveka (gospodarske rase i roba). Klasna i rasna fiziognomika imaju prvorazredni značaj u građanskoj antropologiji i na njoj posebno insistiraju građanski helenisti koji idealizuju antiku. Specifičnost kapitalizma je u tome što on ne degeneriše telo tako što ga lišava životnosti (odumiranje telesnih funkcija) putem meditativnog aktivizma (askeza), kao što je to u hrišćanstvu, već tako što ga, putem instrumentalizovanog (tehnizovanog) destruktivnog produktivističkog (profiterskog) aktivizma, preobražava u mašinu. Sportsko telo je tipičan proizvod “tehničke civilizacije”, što znači na kapitalistički način degenerisano telo čoveka. Istovremeno, “bivanje-u-svetu” modernog čoveka znači imati (kritički) odnos prema postojećem svetu, polazeći od toga da je čovek uvek “više” od onoga našta je sveden u postojećem svetu. I životinja je telo, ali ona doživljava svet oko sebe na bitno drugačiji način nego čovek. Čovek je slobodarsko-stvaralačko biće koje doživljava svet posredstvom očovečenih (socijalizovanih) čula, što znači na ljudski način kao celovito ljudsko biće rukovodeći se vizijom sveta koji može da stvori: životinja je ono što jeste; čovek je ono što može da bude.

Merleau-Ponty tvrdi da je telo “način prisvajanja svijeta”, ali je telo današnjeg čoveka već prisvojeno od strane kapitalizma i odgovara kapitalističkom prisvajanju prirode: ono ima instrumentalni i destruktivni (denaturalizujući) karakter. Telesni odnos prema svetu odnos je kapitalistički degenerisanog tela (čoveka) prema kapitalistički degenerisanom svetu. Nereflektovani “naivni dodir sa svetom” (Merleau-Ponty) određen je još pre rođenja - i nije “naivan”. Samim aktom začeća, koji je sve češće samo tehnička oplodnja sve bolesnije žene putem sve bolesnijeg semenog materijala, stvara se biće koje je dok je još u majci izloženo pogubnom uticaju sredine. Čovek nije “bačen u svet” (Heidegger), već se rađa i nastaje u na smrt bolesnom svetu i neminovno dobija osobenosti tog sveta. Čovek već kao degenerisano biće “ulazi” u degenerisani svet: porađanje deteta od strane žene samo je pojavni oblik u kome svet porađa čoveka. Subjektivnost je bitno određena pre nego što je čovek postao svestan sebe kao ličnosti, što znači pre samosvesne subjektivnosti. Upravo na nivou telesnosti ili nereflektovane percepcije dete nesvesno usvaja način života i vrednosne modele koji određuju njegovo buduće ponašanje: telo je rezervoar nesvesnog. Odnos prema telu u detinjstvu bitno uslovljava razvoj ličnosti, afektivne prirode, uma, ponašanja... “Embriologija ljudskog duha” (Piaget) uslovljena je telesnim razvojem i životnim uslovima u kojima se on odvija. Način rađanja deteta, prvi kontakt sa svetom, sa majkom, svetlost, sredina u kojoj raste, pokreti koje savladava, stvari koje dodiruje, zvukovi, mirisi, ishrana i ritam ishrane, telesni kontakt, ambijent, oblačenje, vazduh, pelene, voda, pokreti oko njega, posteljina, boje, televizor, nameštaj, dizanje na noge, ograničeni životni prostor, igračke, odnos roditelja, napetost, agresivnost sredine - čitavo životno okruženje ima specifični karakter i predodređuje odnos čoveka prema svetu. U odrastanju deteta nema spontanog ponašanja, koje predstavlja pulsiranje izvornog životnog ritma prirodnog bića čoveka, već dominira represivni ritam života koji “usisava” čoveka u postojeći svet tako što potiskuju i degenerišu izvornu prirodu čoveka i stvara od njega patološku ličnost. Još u najranijem detinjstvu u čoveka je uneto “seme zla” i pitanje je društvenih okolnosti, konkretnog života i prirode ličnosti kako će se ono razviti i ispoljiti. Tzv. “agresivnost”, koja neposredno utiče na telesni razvoj, nije utemeljena u “životinjskoj prirodi čoveka”, već je patološka (psihička i telesna) reakcija na represiju kojoj je čovek od najranijeg detinjstva izložen. Kada je “spontana”, ona je kompenzaciono ponašanje koje ne uklanja uzroke nezadovoljstva, već doprinosi njihovom razvoju.

U modernom društvu odnos prema telu posredovan je kapitalističkim kosmosom (industrijski mimezis, princip racionalnosti i efikasnosti, destruktivni instrumentalizam…) koji se pojavljuje u obliku od čoveka otuđene i nad čovekom dominirajuće tehničke sfere koja je neposredno životno okruženje, i koja nameće logiku življenja. Putem nje kapital vlada čovekom i prirodom. Kao što je u antici posredstvom sfere olimpijskih bogova čovek bio rob vladajućeg poretka, tako je u kapitalizmu postao rob vladajućeg poretka posredstvom nauke i tehnike. Instrumentalizovanje tela zasniva se na kapitalistički zasnovanoj podeli rada, što znači na specijalizaciji i na toj osnovi sakaćenju čoveka. Marx govori o pretvaranju čoveka u nakazu u industrijskom procesu proizvodnje, što je na maestralan način prikazao Charli Chaplin u svom filmu “Moderna vremena”. Kapitalistički oblik otuđenog rada prerađuje telo tako što od njega stvara tehničko (radno) oruđe, a um svodi na operacionalizovani intelekt. Kapitalistički degenerisano telo ima degenerisana čula i motoriku. Dominira telesna mehanika, preciznost pokreta, estetika mašine, de-erotizovanje, hipertrofija jednih i atrofija drugih funkcija, obezduhovljeno telo i pokret; umesto antičkog principa metron ariston dominira agresivno mišićavo telo; princip optimalnog napora ukinut je principom “većeg napora”; dominira (samo)destruktivni karakter i pokret čija je dinamika prilagođena kapitalističkom ritmu reprodukovanja i tsl. Ne radi se, dakle, o kultivisanju (humanizovanju), već o tehnizovanju tela (prirode). Kapitalistički način industrijske proizvodnje stvorio je od čoveka robotizovanu nakazu. To se najbolje vidi u sportu u kome važi princip “Rekorderi se rađaju u epruvetama!” i u kome je robotizovano telo najviši estetski izazov. Ukoliko telo nije ni prirodno ni ljudsko, onda čovek ne može putem tela ne samo “biti-u-svetu”, već više ne može ni biti - jer više nije čovek.

Telesnost kao “perceptivnost s vlastitom prostornošću i vremenošću” (Merleau-Ponty) je privid: kapitalizam prisvaja čoveka kapitalistički prisvojenim (degenerisanim prirodnim) prostorom, što znači tako što ga uništava kao prirodno i ljudsko biće. “Vlastitost” tela nije jastvo čoveka, već vladajućeg poretka - budući da se radi o otuđenom čoveku, a to znači od čoveka otuđenom i na kapitalistički način instrumentalizovanom (degenerisanom) telu. Instrumentalni odnos prema prirodi, koja je svedena na objekt eksploatacije i destrukcije, uslovljava i odnos prema telu koje je za čoveka neposredna priroda. Postojeći svet je neprirodni i neljudski svet i čovek opstaje u njemu preko surogata tela. Ljudi žive u gradovima koji su kapitalistička geta u kojima je kapitalističko degenerisanje prirode, života i čoveka dostiglo vrhunac: čovek je “obasjan” veštačkom svetlošću, udiše zagađeni vazduh, pije zagađenu vodu, jede zatrovnu hranu, živi takvim načinom života koji razara vezu čoveka sa prirodom i njegovo prirodno biće… Što se tiče vremena, kapitalizam instrumentalizuje čoveka tako što mu nameće ritam života koji odgovara brzini kapitalističke reprodukcije i koji ima tehnički i destruktivni karakter. To je totalizujuće vreme koje pre svega uslovljava ritam i način kretanja tela, i koje predstavlja obračun s biološkim ritmom rada organizma.

Budući da je čovek putem svog tela “neposredno u svetu”, najpogubniji i neizbežni oblik dejstva kapitalizma kao poretka destrukcije na čoveka je preko tela: kriza sveta istovremeno je kriza tela. Otuda je osnovni oblik otuđenja čoveka od sebe - otuđenje od svog tela. Čovek doživljava sebe kao drugost u odnosu prema postojećem svetu putem muke koja proističe ne samo iz njegovih nezadovoljenih primarnih potreba, već i zbog njihovog sakaćenja. On beži iz sveta tako što beži iz svog tela, ili tako što beži u svoje telo (narcizam). Većina građana Zapada doživljava svakodnevnu frustraciju zbog odbacivanja sopstvenog tela kao bezvrednog, zato što ne odgovara vladajućem (potrošačko-reklamnom) modelu tela koji je osnov društvenog vrednovanja. Čovek doživljava sopstveno telo kao kaznu, kao nešto tuđe i pokušava da ga maskira (“moda”), ili preobrazi nasilnim telesnim vežbama, “tretmanima”, operacijama... Kapitalistički degenerisani čovek ima instrumentalni odnos prema svome telu koji se zasniva na profiterskom principu. Telesni izgled i zdravlje nisu cilj, već sredstvo za ostvarivanje društvenog prestiža i egzistencije. Nastoji se doseći model tela koji odgovara vladajućem vrednosnom modelu koji diktiraju vladajući modni koncerni. Sve češća promena modnih modela navodi ljude na sve učestalije intervencije, što znači na sve bespoštedniji odnos prema telu. Stvorena je industrija koja proizvodi modele izgleda. Image postaje roba poput odevnih predmeta. Industrija zabave nudi sve raznovrsnije oblike telesnog degenerisanja. Plastične operacije, body-building i fitness-centri, dijete itd - služe da prilagode čoveka dominirajućem modelu “lepog” - koji se zasniva na standardima reklamne industrije, kao što je model “Barbike” koji je “najlepši” oblik obezvređivanja čoveka. Što se tiče “Rokija”, “Ramboa”, “terminatora” i drugih holivudskih nakaza, oni su slika savremenog kapitalističkog “natčoveka” kome je “obrisana” kulturna svest i koji se u “svom” ponašanju rukovodi destruktivnim idiotizmom.

Priroda “spontanog” pokreta uslovljena je ambijentom, uslovima i načinom života. “Spontani” pokret u gradu ima bitno drugačiju prirodu od spontanog pokreta u prirodi. Karakter pokreta uslovljava prirodu tela (senzo-motorike), razvoj intelekta, međuljudske odnose... Tehnizovani pokreti, koji proističu iz tehničkog sveta i koji imaju destruktivno-konzumerski karakter, predstavljaju dominirajući oblik represije nad čovekom. Istovremeno, telesni pokret ima simbolični značaj: pijenje “koka-kole” nije samo zadovoljavanje žeđi i telesni akt, već i simbolični odnos čoveka prema postojećem svetu, prema budućnosti, prema sebi i drugim ljudima. Isto tako, telesno prisustvo u “McDonald's” restoranima i konzumiranje surogat-hrane u njima predstavlja simbolični oblik bivanja-u-svetu i proizvođenje vladajućeg poretka, kao što je to i bokserski udarac, tehnizovane telesne vežbe, odlazak na stadion... “Traženja odgovora” u dečijoj “spontanosti” i u kulturama u kojima nije došlo do emancipovanja čoveka kao individue, a posredstvom sredstava i oblika koji su proizvod kapitalističke civilizacije, je stranputica u borbi čoveka za emancipaciju. Ne može se “loša” racionalnost zameniti mistikom, što znači vraćanjem na primitivne oblike svesti. Građanskoj teoriji nije više osnovni cilj da afirmiše kapitalističku civilizaciju, već da uništi ideju budućnosti i sam um. “Osluškivanje iracionalnog” postaje odbacivanje kulturnog nasleđa i bekstvo iz života. Glasovi iracionalnog su vapaj potisnutih i degenerisanih ljudskih potreba, potisnute ličnosti. “Slušati telo”, koje je najneposredniji proizvod postojećeg sveta, znači podrediti se vladajućem poretku.

Za razliku od ranijih vladajućih klasa, buržoazija nastoji da uključi ne samo u svoju duhovnu, već i životnu sferu i radne slojeve. Kapitalistički način života (“potrošačko društvo”) postaje totalizujući princip života koji nikoga ne štedi i od koga se ne može pobeći. Komercijalizovanje života najgori je oblik totalitarizma koji je stvoren u istoriji jer ono u potpunosti podređuje prirodu, društvo i čoveka destruktivnom mehanizmu kapitalističke reprodukcije. Njegova suština uobličena je u monstruoznoj maksimi “Pare ne smrde!” - u kojoj je izražena bit ekocidnog kapitalističkog terorizma. Po diktatu apsolutizovanog principa profita dolazi do totalizovanja sveta “tehničkom civilizacijom” - kojom se uništava mogućnost za stvaranje humanističke civilizacije - kao i prirode, tela i telesnog pokreta, što neposredno uslovljava „razvoj“ čula i mentalnih sposobnosti čoveka. Dominirajući oblik telesnog aktivizma postaje konzumerski aktivizam. Komercijalizovanje tela “najviši” je oblik kapitalističkog degenerisanja tela (čoveka). Telo čoveka nije samo deo kapitalistički degenerisanog sveta, već postaje sredstvo za uništavanje prirodnog i ljudskog i kao takvo neprijatelj čoveka. Neposredni proizvod “potrošačkog društva” je čovek-potrošač kome odgovara potrošačko telo u kome treba da nestanu surogati “potrošačke civilizacije” i sredstvo za uništavanje sveta. Kapitalizam uništava telo tako što ga pretvara u destruktivni mehanizam - izazivajući hipertrofiju onih telesnih funkcija koje pružaju mogućnost za razvoj potrošačkog društva, i atrofiju onih funkcija organizma koje nemaju profitabilan karakter. Dominira ritam kapitalističke reprodukcije koji uništava biološki ritam života - bez čega nema zdravog čoveka. Čovek se ne rukovodi samo konzumerskim aktivizmom kao vrednosnim izazovom, već njegovo telo ne može da opstane bez sve većeg broja preparata i pomagala, kao i veštačkih životnih uslova. Kapitalističko totalizovanje sveta podrazumeva kapitalističko totalizovanje tela, što znači njegovo izobličavanje i stvaranje hronično bolesnog čoveka koji može da preživi jedino ukoliko konzumira sve veće količine medikamenata i medicinskih intervencija. Opstanak čoveka sve je više posredovan veštačkim sredstvima koja od čoveka stvaraju invalida. Telo je izgubilo prirodne potrebe: ono ne može više da prerađuje prirodnu hranu, živi na medikamentima i posredstvom medikamenata. Čitav život čoveka je pod “tretmanima” koji, u krajnjem, treba da omoguće da opstane u funkcionalnom skladu sa vladajućim poretkom. Materijalno bogatstvo ne omogućava zdrav život, već dovodi do specifičnog mentalnog i telesnog degenerisanja plutokratije. Na osnovu odnosa prema telu može se videti da razvoj “potrošačkog standrada” podrazumeva uništavanje životnog standarda. Rad, način života, kretanje, ritam života, ishrane, spavanje, prostor koji je savremeni geto (gradovi), vazduh, voda, hrana, duvan, droga, piće, način života koji uništava prirodno biće čoveka, noćni život, ritam i način ishrane - gotovo svi oblici života postaju način degenerisanja čoveka. Holesterol, celulit, šećerna bolest, rak, srčana obolenja, neurastenija, depresivnost, SIDA itd. - nisu “bolesti savremenog sveta”, već kapitalistički oblik telesnog i mentalnog degenerisanja čoveka. Radi se o kapitalističkoj mutaciji čoveka koja se izvodi tako što se čovek lišava prirodne i ljudske životvornosti i degeneriše u plastično i tehničko “biće”. Istovremeno, sve veći broj bolesti kojima je čovek izložen nisu prirodno uslovljene i nemaju prirodni karakter, već su proizvod laboratorija i imaju genocidni i profitabilni karakter. Radi se o kapitalističkoj proizvodnji bolesti koje se “leče” tako, da se od čoveka stvara profitabilni pacijent, što znači hronični bolesnik. “Telesne potrebe” današnjeg čoveka određuje propagandna mašinerija i njegov društveni položaj. Čovek koji neprestano proždire sve veće količine sve nekvalitetnije hrane predstavlja najvažniji strateški cilj industrije hrane. Ona stvara sve bolesnijeg čoveka koga, po prirodi stvari, “preuzima” medicina i farmaceutska industrija. Konzumiranje sve veće količine hrane nije telesna potreba, već je kompenzacija za prikraćenu ljudskost. Isto je s pušenjem, drogiranjem, alkoholizmom, konzumerskim telesnim aktivizmom poput aerobic-a, body-building-a i sl. Kapitalizam od posledica uništavanja prirode i čoveka stvara izvore profita i razvija sve stravičnije mehanizme destrukcije. Ljudsko telo postaje univerzalna destruktivna mašina i univerzalna kanta za otpad u kojoj treba da nestanu sve otrovniji surogati kapitalističke civilizacije. Istovremeno, egzistencijalna strepnja, ponižavanja koja čovek svakodnevno doživljava, usamljenost, beznađe koje stvara destruktivno kapitalističko ništavilo - mentalno izobličava čoveka, što neposredno uslovljava degenerisanje tela.

Suština pojave može se na pravi način shvatiti samo ukoliko se shvati tendencija njenog razvoja, a to znači tendencija razvoja sveta u kome ona nastaje i razvija se. Šta je telo može se shvatiti samo u kontekstu vladajuće tendencije razvoja kapitalizma. U metodološkoj ravni fenomenologija pruža mogućnost da se, u vidu “intencionalnosti” i “fenomenologije geneze”, pojave shvate u kontekstu njihove promene (postajanja). Nije “činjeničnost sveta” (Merleau-Ponty) ono što po sebi “tvori Weltlichkeit der Welt” (svetovnost sveta), već je to vladajuća (destruktivna) tendencija njegovog razvoja. Ona neposredno utiče na telesni i mentalni razvoj čoveka i uslovljava njegov odnos prema svetu.

Kult postojećeg sveta

Sport je kult kapitalizma. Coubertin u svojim olimpijskim spisima piše o olimpizmu kao “kultu postojećeg sveta” koji se pojavljuje pod ideološkim velom “kulta humanosti”. Nije humanizam, već su socijalni darvinizam i pozitivizam teorijsko polazište za utemeljenje sporta kao kulta postojećeg sveta. Sport je reakcija buržoazije na ideje-vodilje Francuske građanske revolucije, na emancipatorsko nasleđe građanskog društva i na ideju budućnosti koja postaje orijentir političkog pokreta koja teži prevazilaženju kapitalizma. On je oblik u kome je buržoazija, koja je na vlast došla na valu građanskih revolucija, izvršila duhovnu kontrarevoluciju. Umesto “slobode, jednakosti, bratstva”, princip “progresa”, koji se svodi na “razvoj” i “usavršavanje” kapitalizma, postaje vrhovno političko načelo; umesto borbe za realizovanje osnovnih ljudskih i građanskih prava, nameće se sukob između nacija i rasa i kolonijalna ekspanzija; umesto poštovanja kulturnog nasleđa, sportom se nastoji uništiti duhovno nasleđe naroda i na taj način njihovo slobodarsko dostojanstvo... Sport postaje najvažnija “mondijalistička” ideologija, a stadion najvažnije kultno mesto savremenog sveta.

Za razliku od religioznih kultova koji se zasnivaju na transcendentalnim vrednostima, sport je pozitivistički kult koji se svodi na obogotvorenje postojećeg sveta. Simbolika koja dominira na stadionima izražava vladajući duh postojećeg sveta i predstavlja sredstvo za integraciju ljudi u vladajući poredak. Ne rat, već život koji se zasniva na socijalnom darvinizmu i progresizmu predstavlja izvorište sporta. Umesto tradicionalnih religija, olimpizam postaje najviša (pozitivna) religija koja odgovara duhu savremenog sveta: duh olimpizma je duh kapitalizma. Za razliku od tradicionalnih religija, sport nije pokušaj davanja smisla životu, već je šok-terapija kojom treba ublažiti sve veću ljudsku patnju koju izaziva svakodnevni besmisleni i sve krvaviji život. On je obračun s kritičko-vizionarskim umom, idejom budućnosti i s čovekom kao živim (biološkim) bićem. “Stvaranje budućnosti” u sportu zasniva se na pozitivističkoj maksimi “znati da bi se predvidelo, predvideti da bi se delovalo” (savoir pour prevoir, prevoir pour agir). Moguća je borba između ljudi, po pravilima koja su otelotvorenje vladajućeg duha, ali ne i za promenu uspostavljenog poretka. U njemu nema borbe između dobra i zla, što znači da je iz sporta izbačen osnovni humanistički princip bez koga nema civilizacije. Sport je najautentičnija anticipacija kapitalističke “budućnosti”.

Sport predstavlja erotizovani kult postojećeg sveta. Deerotizovanje čoveka i odnosa između ljudi (polova) praćeno je erotizovanjem odnosa prema sportu i sportistima kao simboličnom otelotvorenju vladajućeg duha. Olimpijski spektakl, svojom agresivnom koreografijom, predstavlja svojevrsnu ljubavnu predigru u kojoj se nadražuju čula i čovek drži u stanju erotske napetosti. Moderne olimpijske igre postaju vrhunski ritual podavanja čoveka vladajućem duhu, poput antičkih olimpijskih igara na kojima se čovek podavao olimpijskim bogovima, s tim što je na njima prisutno deerotizovanje antičke telesne kulture putem progresizma koji podrazumeva kvantifikovanje i industrijski mimezis. Budući da je najvažniji zadatak sportske pedagogije potpuno uklapanje čoveka u postojeći svet, i u njoj dominira zahtev za harmonijom koja je “sestra poretka” (Coubertin). Istovremeno, ritam dobija izuzetan značaj budući da “progres” ima dinamički karakter. On simbolizuje otkucavanje životnog bila kapitalizma i večno obnavljanje njegove životne snage koja se pojavljuje kao sudbinska moć.

Sport je postao najvažnije političko oruđe klasne dominacije kojim buržoazija uništava klasnu svest radništva, kritički um, slobodarsko dostojanstvo, depolitizuje potlačene, postiže “nacionalnu integraciju”... Za razliku od ranijih igara, u kojima se izražava duh vladajućeg poretka, koje su imale klasnu ekskluzivnost, sport je “natklasna” igra koja je izraz progresističkog kapitalističkog univerzalizma kojom buržoazija uvlači u svoju duhovnu orbitu kako radnike, tako i žene i pripadnike “nižih rasa”. Njime se “prevazilazi” klasni antagonizam (“sport nema veze sa politikom”), postiže “klasno pomirenje” i na taj način “društveni mir”. Za vladajuću klasu sport je “ideološka policijska toljaga” (Hoch) koja uništava kritički um i menjalačku energiju radnika. On je ventil kojim se izbacuje nezadovoljstvo potlačenih i sprečava da stvore organizovani politički pokret koji može da ugrozi vladajući poredak. Klasni sukob iz političkog (društvenog) prostora prenosi se na stadione, s tim što se u sportu vodi rat koji je otelotvorenje kapitalističkog načina života. Kad čovek prazni svoje nezadovoljstvo na stadionu, on to čini na način koji ne dovodi u pitanje postojeći poredak, već ga reprodukuje. Sport je kapitalistička ideologija koja “niveliše” klasne razlike na temelju vladajućih principa kapitalizma. Pobediti! - to je egzistencijalni imperativ kako za one koji su na dnu, tako i za one koji sede u “plavim ložama”. Kapitalizam nikoga ne ostavlja na miru. Egzistencijalna neizvesnost je Damoklov mač koji visi nad glavom svakoga. Bekstvo sa dna i borba da se ne dođe na dno - to je ono što "zbližava" siromašne i bogate. "Uživanje" u bogatstvu je iživljavanje straha od siromaštva. Sport uvek iznova proizvodi svest o neminovnosti sveta koji se zasniva na socijalno-darvinističkom principu “Jači pobeđuju, slabiji bivaju eliminisani!” (Coubertin). Putem sporta nameće se sukob između ljudi (nacija, rasa i polova) kojim se proizvodi postojeći svet nepravde. Sport služi da se potlačenima podmeste “protivnici” u vidu “protivničkog tima” i “protivničkih navijača” da bi na njima iskalili nezadovoljstvo zbog ponižavajućeg društvenog položaja u kome se nalaze. On je upijač za sve veće nezadovoljstvo potlačenih radnih slojeva i njihove dece - kojima je uništena budućnost. Kapitalizam proizvodi nesrećnog i osakaćenog čoveka, i istovremeno stvara sve krvavije kompenzacione mehanizme i potrebu za njima - koja se pripisuje “zloj” ljudskoj prirodi. U sportu se na očigledan način pokazuje istina da je politika veština usmeravanja nezadovoljstva potlačenih na ostvarivanje neljudskih ciljeva. Zato je u sportu sve dozvoljeno: ubistvo, teške telesne povrede, najgore pogrde... “Pobeda” na sportskom polju predstavlja poraz ljudskog.

Sportski spektakli postali su glavna i najjeftinija duhovna hrana za obespravljene. Uterivanje potlačenih u stadione i hale postao je prvorazredni politički zadatak vladajućih režima. Otuda se sve čini da se obezbedi njihovo redovno odvijanje. Oni koji donose zakone u kojima su propisane višegodišnje zatvorske kazne za decu koja utrče u teren za vreme trajanja utakmice, glavni su propagatori sporta koji je institucionalizovano nasilje koje dobija spektakularnu dimenziju; oni koji "ukidaju" smrtnu kaznu kao "necivilizovanu meru" glavni su organizatori sve krvavijih sportskih predstava u kojima je legalizovano ubistvo s predumišljajem i iz nehata, kao i nanošenje teških telesnih povreda; europsko zakonodavstvo ni na koji način ne nastoji da spreči monstruoznu zloupotrebu dece sve nižeg uzrasta i njihovo pretvaranje u sportsko roblje; nema ograničenja vremena odvijanja i intenziteta treninga; legalizovana je prodaja igrača od strane klubova; institucionalizovana je segregacija po polu; upotreba dopinga dignuta je na nivo državne politike - iza koje se kriju interesi multinacionalnih koncerna i vladajućih političkih klanova; iz škola je izbačena „telesna kultura“ i uvedeno “sportsko vaspitanje” u kome umesto kulturne svesti i tolerancije dominira telesna snaga i duh bespoštednog rivaliteta; obespravljeni mladi ljudi dobijaju status “huligana” i na taj način društvenih otpadnika; umesto pedagoških mera za sprečavanje nasilničkog ponašanja mladih i stvaranja uslova za promenu njihovog sve težeg društvenog položaja, insistira se na sve brutalnijoj policijskoj represiji... Sve ono što je izraz egzistencijalnog duha kapitalizma - ubistvo, telesne povrede, destrukcija ljudskog - dobija na sportskim terenima spektakularnu dimenziju. Princip “Pobeda po svaku cenu!”, koja odgovara principu “Profit po svaku cenu!” - postaje vrhovno i neprikosnoveno načelo sporta.

Sport zvanično “nema veze sa politikom”, u stvari je univerzalno političko sredstvo vladara sveta za očuvanje kapitalizma. “Sportivizacija” je postala najvažniji ideološki oblik kapitalističkog totalizovanja sveta, a stadion najvažnije kultno mesto savremenog sveta - gde se vladajućem duhu prinose na žrtvu menjalačka energija i kritičko-menjalački um. Sport, kao glavna „mondijalistička” religija, postaje sredstvo za uništavanje tradicionalnih religija, kulturnog nasleđa naroda i političkih ideja i pokreta koji se suprodstavljaju „novom svetskom poretku”, što znači destruktivnom (ekocidnom) kapitalističkom totalitarizmu. Coubertin ne krije da je glavni zadatak IOC-a da putem sporta stvori globalno pozitivno jednoumlje. Uspostavljanje totalne i neprikosnovene dominacije jednog (kapitalističkog) pogleda na svet - postao je vladajući politički princip. U svetu se svakodnevno održavaju na desetine hiljada sportskih manifestacija; izveštaji sa sportskih terena spadaju u udarne vesti i pokrivaju najveći deo prostora u javnim medijima; “sportski” TV kanali 24 sata emituju sportski program; sport postaje glavni reklamni pano u sve bespoštednijem ekonomskom ratu i najvažnija politička tribina; sportski paganizam postaje sredstvo hrišćanskih crkava (i drugih vodećih verskih zajednica) za dodvoravanje “masama”; vladajući “estetski model” postaje sportsko telo; svakodnevni jezik preuzima sportsku terminologiju, pogotovu politički jezik i jezik biznisa; političari i kapitalisti na prvo mesto stavljaju svoje sportske biografije, slikaju se dok se bave sportom i sa sportistima, nastoje da imaju “sportski izgled” kojim demonstriraju “pobednički duh”; sport postaje glavno sredstvo za “pranje para”, što znači prvorazredni mafijaški biznis; treneri dobijaju status vrhunskih menadžera kapitalizma, sportisti postaju njegovi pokretni kipovi, a stadioni, sportske hale i sportske kladionice postaju hramovi kapitalizma.

Uloga novinara je da sve surovijoj sportskoj stvarnosti daju „spektakularnu“ dimenziju. Više ne postoji kritička distanca s aspekta morala, društvenog interesa ili bilo kojih normi koje prevazilaze sport. Sportski izveštači glorifikuju nasilje i destrukciju, na perfidan način podstiču sukobe između potlačenih, koji se pojavljuju u obliku navijačkih grupa, između nacija, polova i rasa. Oni nastoje da uspostave neposrednu vezu između sportskih predstava i podsvesti: sportski spektakl treba da “izvuče” nezadovoljstvo iz potlačenih i usmeri ga ka “protivniku”. Sportski izveštaji imaju sve primitivniji karakter: oni odgovaraju sportu kojim se uništava moć rasuđivanja i stvara masovni idiotizam. Sve agresivniji senzacionalizam predstavlja reklamni oblik pojavljivanja sve besmislenijih tekstova kojima se marginalnim pojavama daje „sudbinska“ dimenzija, da bi pitanja od kojih zavisi sudbina čovečanstva dobila marginalnu dimenziju. Pišući o prirodi savremenog kapitalizma Marcuse zaključuje: “Izostajanje djelovanja televizije i srodnih sredstava tako bi moglo početi ostvarivati nešto što nisu postigle unutarnje proturječnosti kapitalizma-dezintegraciju sistema. Kreiranje represivnih potreba je već odavno postalo dio društveno naučnog rada - nužnog u tom smislu da se bez njega ne bi mogao održati postojeći način proizvodnje. Ne radi se ni o problemima psihologije ni estetike, većo materijalnoj bazi dominacije.”(5) Kapitalizam stvara ne samo represivne, već(samo)destruktivne potrebe. Samoubilački “podvizi” postaju najviši “ispit hrabrosti” i kao takvi su oblik odvalačenja ljudi sa polja (političke) borbe za ostvarivanje njihovih ljudskih prava i za opstanak sveta. Isto je sa boksom i drugim krvavim spektaklima. Umesto na ukidanje sveta nesreće, nezadovoljstvo ljudi usmerava se na krvavi obračun s drugim ljudima. Sport je najvažnije sredstvo kapitalizma za degenerisanje čoveka. Njime se ne uništava samo telo, većpre svega kritičko-menjalačka (vizionarska) svest i proizvodi (samodestruktivni) fanatizam. Putem sporta čovek se drži u van-istorijskom prostoru gde su konzervirane vladajuće vrednosti - što je suština stava da je sport pojava sui generis i da “nema veze sa politikom“. Umesto da se menja vladajući poredak koji stvara sve veće zlo, poredak menja čoveka tako što uništava u njemu sve ono što ga čini čovekom i što može da postane osnov za razvoj kritičkog uma i menjalačke prakse. Odbačeno je emancipatorsko nasleđe građanskog društva i uspostavlja se “novi” fašizam koji je otelotvorenje ekocidnog duha savremenog kapitalizma. Postajanjem poretkom destrukcije u čistom smislu (“potrošačko društvo”) kapitalizam je zbacio sa sebe “humanističku” i “progresivnu” masku. Sportom se više ne nastoji očuvati vera u “neprolazne vrednosti kapitalizma”, većse nastoji uništiti kritičko-menjalački um, a to pre svega znači vera da je moguće stvoriti slobodni i pravedni svet. Manipulacija se iz ideološke seli u psihološku sferu: stadion postaje psihoterapeutska ustanova. Umesto kulta pobede i rekorda, dominira kult spektakla koji postaje glavna duhovna droga kojom vladajuća oligarhija drži “mase” pod kontrolom; umesto “takmičara” i “rekordera”, sportisti postaju cirkuzaneri, gladijatori i kaskaderi.

Kao što prava slika rata nisu vojne parade, većpobijeni i osakaćeni ljudi, očajne majke, spaljene kuće i polja, izgladnela deca koja umiru u blatu - tako prava slika sporta nisu nasmejana lica sportista na ceremoniji otvaranja olimpijskih igara, većnjihova degenerisana tela, osakaćeno zdravlje, uništena mladost, život bez budućnosti... Obezvređeni, zloupotrebljeni, poraženi, uništeni čovek prava je slika kako rata, tako i sporta.

x x x

(1) Bertrand Rasel,? obrazovanju i vaspitanju,91.?.Klub NT,Beograd,1996.
(2) U:“Historia”,Numero 595,53.c.
(3) Jeger Verner,Paideia,159.c. Književna zajednica Novog Sada,1991.
(4) Maurice Merleau-Ponty,Fenomenologija percepcije,9.?.V.Masleša,Sarajevo,1990.
(5) Herbert Marcuse,Čovjek jedne dimenzije,227.?.V. Masleša,Sarajevo,1968.